Θα μπορούσε να τεθεί το εξής ερώτημα. Η υπευθυνότητα καλλιεργείται στους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της ζωής τους ή γεννιέται κανείς υπεύθυνος; Σίγουρα η αίσθηση της υπευθυνότητας είναι το αποτέλεσμα μίας μακράς διαδρομής, όπου οι όποιες βιωματικές εμπειρίες, επηρεάζονται άμεσα από μοντέλα συμπεριφοράς, κυρίως από το γονεϊκό περιβάλλον καθώς και από το σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον σε δεύτερο χρόνο.
Όλες οι ανθρώπινες συμπεριφορές και επιλογές πάντα έχουν ένα όφελος και ένα κόστος. Ο κάθε άνθρωπος μέσα από μία εσωτερική του διαπραγμάτευση αποφασίζει ανά πάσα στιγμή προς τα πού θέλει να κινηθεί και τι απόφαση να πάρει. Η κάθε κοινωνία για να έχει μια προοπτική με τη διαφορετικότητα των ανθρώπων που την αποτελούν, διαμορφώνει κάποιους κανόνες ασφαλούς και αποτελεσματικής συνύπαρξης των μελών της.
Έτσι κάθε νέο μέλος της κοινωνίας οφείλει να συμπεριφέρεται με την ανάλογη υπευθυνότητα. Συχνά όμως συμβαίνει, με μεγάλη ευκολία να επιρρίπτεται η ευθύνη στους άλλους και γενικότερα στο εξωτερικό περιβάλλον, αφήνοντας τον εαυτό στο έλεος των παρορμήσεων, δίχως καμία διάθεση για αυτοκριτική.
Υπάρχουν φορές που τα γεγονότα της ζωής οδηγούν τα άτομα από πολύ νωρίς να αναλάβουν ευθύνες που δεν τους αναλογούν με βάση την ηλικία τους. Όπως για παράδειγμα ένα παιδί που καλείται να αναλάβει τον ρόλο του κηδεμόνα απέναντι στον γονιό του. Πως μπορεί να γίνει αυτό με αποτελεσματικό τρόπο; Επιτυγχάνεται μέσα από την ανεπτυγμένη παρατήρηση άλλων ενηλίκων, ή κάποιος άλλος ενήλικας λειτούργησε ως μέντορας – παιδαγωγός στο παιδί, ώστε να αναπτύξει τρόπους συμπεριφοράς και του σχετίζεσθαι διαφορετικούς από αυτούς που ήταν συνηθισμένο μέχρι εκείνη τη στιγμή.
Ποια είναι τα προσωπικά οφέλη της υπευθυνότητας.
Το πρώτο πράγμα που αναπτύσσεται είναι η εμπιστοσύνη που οι άλλοι δείχνουν προς το υπεύθυνο άτομο, ως ένα άτομο ικανό να αναλαμβάνει τις ευθύνες του. Με την εμπιστοσύνη που του δείχνουν δεν πρόκειται ποτέ να απογοητευτούν και κατά συνέπεια το εκτιμούν.
Αυτή η συνθήκη λειτουργεί ως ένας σημαντικός τροφοδότης στο να συνεχίσει κανείς αυτήν την υπεύθυνη συμπεριφορά η οποία με την σειρά της ενισχύει την αυτοεκτίμηση του. Το να μας εκτιμούν για οτιδήποτε κάνουμε, εκτός από αυτό που είμαστε σαν άνθρωποι, αποτελεί μια βασική ανάγκη όλων των ανθρώπων.
Είναι ιδιαίτερα καταστροφικό να κρατάμε τα παιδιά και τους έφηβους μακριά από τις ευθύνες που τους αναλογούν. Με αυτόν τον τρόπο εφησυχάζονται, γίνονται ανεύθυνοι και το κόστος που θα κληθούν να πληρώσουν στην ενήλικη ζωή τους θα είναι πολύ μεγάλο, με ότι αυτό σημαίνει για την ψυχική τους ισορροπία. Έτσι συνήθως συμπεριφέρονται οι υπερπροστατευτικοί γονείς.
Ιδιαίτερα σήμερα, που οι νέοι άνθρωποι έχουν πρόσβαση στην πληροφορία μέσα από τη σύγχρονη τεχνολογία, μπορούν μέσα από την αμεσότητα της επικοινωνίας, να συγκρίνουν τις όποιες συμπεριφορές τους στο μεταξύ τους και έτσι επικροτείται η υπευθυνότητα, σε αντίθεση με κάποιον που είναι απομονωμένος. Γιατί αυτός «συγκρίνεται» μόνο με τον εαυτό του και τα παρορμητικά θέλω του. Χωρίς βέβαια να αγνοήσουμε και τους ενδεχόμενους κινδύνους που υπάρχουν στην επικοινωνία μέσω διαδικτύου.
Πως αναπτύσσεται η αίσθηση της υπευθυνότητας.
Μέσα από την εκμάθηση συμπεριφορών, του σχετίζεσθαι, της περίσκεψης και ενδοβολής κανόνων κοινωνικής συμβίωσης. Είναι αποτέλεσμα επιρροών μέσα από τις ηθικές αξίες των συστημάτων, της οικογένειας, του σχολείου και της κοινωνίας, μαζί με άλλες ζωτικής σημασίας βιωματικές εμπειρίες. Αυτό βοηθά την ενσωμάτωση του ατόμου στα συστήματα εισπράττοντας την αποδοχή και αναπτύσσοντας τη σημαντική αίσθηση του ανήκειν.
Το ανάποδο συμβαίνει όταν υπάρχουν αντιφατικές αξίες μεταξύ των συστημάτων. Όπως για παράδειγμα, οι γονείς που δεν καλλιεργούν την αίσθηση της υπευθυνότητας στα παιδιά τους. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ίδιοι δεν εισπράττουν αρκετή επιβεβαίωση από την κοινωνική πραγματικότητα που ζουν ή από τα μοντέλα ζωής που τους προτείνονται. Έτσι αναπτύσσονται σκέψεις ότι η υπευθυνότητα προς τους άλλους δεν είναι μία καλή «επένδυση». Με αυτόν τον τρόπο συμπεριφέρονται με υπερβολική ανοχή, που τους οδηγεί στο να καλύπτουν τις όποιες επιθυμίες έχουν τα παιδιά τους, καλλιεργώντας τον εγωκεντρισμό τους και το «περνάω καλά».
Από την άλλη πλευρά πολλοί γονείς φοβούνται μήπως δεν τους αγαπάνε αρκετά τα παιδιά τους, εάν τους απαιτήσουν κάποιες συμπεριφορές που υπηρετούν στοιχειώδεις κανόνες συνύπαρξης. Αυτοί οι γονείς δεν αντιλαμβάνονται ότι τα οφέλη μίας καλής εκπαίδευσης δεν φαίνονται άμεσα, αλλά σε βάθος χρόνου.
Τα παιδιά κυρίως στη φάση της εφηβείας μπορούν και να αμφισβητήσουν τον γονιό, ο οποίος όμως εάν έχει μια καλά δομημένη προσωπικότητα δεν μπαίνει σε κρίση με αυτήν την αμφισβήτηση που εισπράττει.
Τα σημερινά παιδιά δέχονται από τα Μ.Μ.Ε. πληθώρα πληροφοριών που πολύ εύκολα μπορούν να αποπροσανατολιστούν και να επηρεάσουν τις επιθυμίες τους. Αυτό έχει σαν συνέπεια πολλά παιδιά να κυριαρχούνται από ένα επίκτητο άγχος και φόβο μήπως και υπολείπονται από το να έχουν κάτι «σημαντικό» που οι άλλοι συνομήλικοι τους μπορεί να έχουν.
Ο ατομικισμός και ο ναρκισσισμός είναι η συνέπεια αυτού του κλίματος, όπου η προτεραιότητα είναι η ικανοποίηση των όποιων επιθυμιών σε αντιπαράθεση από την ανάπτυξη της αίσθησης της υπευθυνότητας και της ικανότητας να αναβάλουμε την ικανοποίηση των επιθυμιών στον χρόνο.
Σε ένα τέτοιο κλίμα αποπροσανατολισμένων μηνυμάτων η αίσθηση της ευθύνης και του καθήκοντος μοιάζουν απαρχαιωμένες με οτιδήποτε αυτό σημαίνει για τις επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής