Συχνά βρισκόμαστε στη δύσκολη θέση στο ποιά απόφαση να πάρουμε. Σίγουρα δεν έχουμε την πολυτέλεια του χρόνου και οι καταστάσεις μάς πιέζουν στο να λάβουμε κάποια απόφαση της οποίας το κόστος και το όφελος έτσι και αλλιώς σε μάς θα έλθει.
Πριν πάρουμε κάποια απόφαση υπάρχουν τουλάχιστον δύο εσωτερικές «φωνούλες» μέσα μας, που έρχονται σε μία εσωτερική διαπραγμάτευση για το συγκεκριμένο θέμα. Η μία που θα έλεγα ότι λειτουργεί κυρίως διαισθητικά, αποτελεί μέρος του συστήματος αποφάσεων της «ευρετικής τεχνικής», δηλαδή είναι η οποιαδήποτε πρακτική μέθοδος που στόχο έχει την επίτευξη του άμεσου στόχου δίχως όμως να είναι εγγυημένο το αποτέλεσμα και ο Daniel Kahneman (έλαβε βραβείο Νόμπελ το 2002 των Οικονομικών Επιστημών, με θέμα την Ψυχολογία των Ανθρώπων στη λήψη αποφάσεων οικονομικού χαρακτήρα), το ορίζει ως σύστημα 1, είναι αυτό που λειτουργεί γρήγορα, αυτοματοποιημένα και ανταγωνιστικά με το σύστημα 2, που είναι εκείνο που λειτουργεί με τη λογική και είναι πιο αργό και έχει ένα κόστος στα πλαίσια των νοητικών διεργασιών.
Έτσι οι καθημερινές μας επιλογές, κατά μεγάλο μέρος καθορίζονται από αυτοματισμούς που σχετίζονται άμεσα με ένα σύστημα ευρετικής τεχνικής το οποίο ευρίσκεται σε δυνητική αντιπαράθεση με το σύστημα γνωστικό – αναλυτικό. Είναι φορές που η διαίσθησή μας, μάς οδηγεί στο να λάβουμε ακραίες αποφάσεις και με μεγάλο ρίσκο. Τότε είναι που χρειάζεται να έχουμε την ανάλογη επίγνωση στο να αμφισβητήσουμε αυτές τις αποφάσεις μας ενεργοποιώντας έναν μηχανισμό σκέψης πιο κριτικό και ελέγχου.
Ένα σημαντικό πρόβλημα είναι όταν κυριαρχεί η διαίσθηση ανεξέλεγκτη και καλούμαστε να σχηματίσουμε ηθικού περιεχομένου απόψεις. Συχνό είναι ένα ηθικό προσωπικό δίλημμα μας όπου καλούμαστε να κρίνουμε μία δράση μας κατά την οποίαν από την μία πλευρά προκαλεί μία ζημιά σε κάποιον και από την άλλη πλευρά μάς επιφέρει περισσότερα οφέλη από κόστη σε μάς.
Έτσι όταν καλούμαστε να σχηματίσουμε μία ηθική κρίση και άποψη, ταλαντευόμαστε μεταξύ μίας διαισθητικής μας αντίδρασης και μίας πιο απόμακρης λογικής. Το να έχουμε επίγνωση αυτών των δύο μηχανισμών μάς βοηθά στο να βρούμε μία ισορροπία στις επιλογές μας.
Όταν αντιδρούμε διαισθητικά, στη βάση μίας αυτόματης συναισθηματικής μας αντίδρασης, σχηματίζουμε μία άποψη «δεοντολογική» κατά την οποίαν κυριαρχούν τα «δικαιώματα» σε σύγκριση με τις «υποχρεώσεις».
Όταν όμως κυριαρχεί η λογική με βάση ελεγχόμενους γνωστικούς μηχανισμούς, που σίγουρα είναι πιο δαπανηροί σε επίπεδο νοητικών πόρων, σχηματίζουμε τη λεγόμενη «ωφελιμιστική» κρίση. Είναι τότε που λέμε ότι το όφελος είναι μεγαλύτερο του κόστους.
Τα ηθικά διλήμματα μας που διαμορφώνονται, σχετίζονται άμεσα με μία διαμάχη μεταξύ των δύο συστημάτων που μόλις περιέγραψα. Μία «ωφελιμιστική» μας συμπεριφορά μάς οδηγεί στην αναστολή της διαισθητικής διεργασίας που θα μας οδηγούσε να συμπεριφερθούμε κατά τρόπο «δεοντολογικό».
Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η πλειοψηφία των ενηλίκων μπορούν μέσα από σύμπλοκους γνωστικούς μηχανισμούς να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τη σύγκρουση που προκύπτει μεταξύ των δύο εσωτερικών μας μηχανισμών.
Τελικά είναι πολύ σημαντικό να αναπτύξουμε όλοι μας μία αίσθηση αυτοκριτικής κατά την οποία θα μπορούμε να αμφισβητήσουμε τη διαίσθησή μας, όχι γιατί είναι λανθασμένη ή άχρηστη, αλλά για να μπορέσουμε να τη δούμε με μία κριτική ματιά.
Η ζωή δεν θα πάψει ποτέ να μάς προκαλεί και να μάς δοκιμάζει και εμείς καλούμαστε συνεχώς να πάρουμε θέση και να δράσουμε με όποιο κόστος και όφελος έχουν οι αποφάσεις μας.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής