Όλα τα φάρμακα που κυκλοφορούν, είναι απαραίτητο να περιέχουν στη συσκευασία τους, το ανάλογο φύλλο οδηγιών και με σαφή την περιγραφή για τις όποιες πιθανές παρενέργειες μπορεί να εμφανίσουν.
Πολλοί άνθρωποι το πρώτο πράγμα που κάνουν πριν προχωρήσουν στη λήψη του οποιαδήποτε φαρμάκου, είναι στο να ενημερωθούν για τις πιθανές παρενέργειές του. Τότε είναι που αναπτύσσεται το «nocebo effect», δηλαδή η εικονική βλάβη του φαρμάκου που βασίζεται στις αρνητικές προσδοκίες του ασθενούς. Είναι ακριβώς το αντίθετο του «placebo effect», δηλαδή το όφελος από το φάρμακο που βιώνει κάποιος, πριν αυτό προλάβει να δράσει και που βασίζεται στις θετικές προσδοκίες του φαρμάκου ή ακόμη και του εικονικού φαρμάκου.
Δύσκολα όμως μπορούμε να προσδιορίσουμε τη συχνότητα και την ένταση της εικονικής βλάβης, καθ’ ότι μπορεί και να αλληλεπιδράσει με την πραγματική δράση των φαρμάκων.
Την εικονική βλάβη κυρίως τη συναντάμε στους απαισιόδοξους και αγχώδεις ανθρώπους. Όταν κάποιοι άνθρωποι εστιάζουν με υπερβολική προσοχή στα όποια σωματικά συμπτώματα, μπορούν να βγάλουν λανθασμένα και αυθαίρετα συμπεράσματα. Συμπτώματα όπως η κεφαλαλγία, η σωματική κούραση, ο ίλιγγος, η ταχυκαρδία, η τάση προς έμετο, οι εφιδρώσεις, εύκολα αποδίδονται στα φάρμακα αν και μπορεί να μην έχουν καμία απολύτως σχέση.
Η εικονική βλάβη μπορεί να γίνει επικίνδυνη, όταν ο ασθενής αρνείται τη λήψη του φαρμάκου που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τη ζωή του, φοβούμενος τις όποιες παρενέργειές του.
Αλλά τα συμπτώματα που μπορούν να βιώσουν τα άτομα που έχουν ανεπτυγμένη την εικονική βλάβη σίγουρα δεν είναι θέμα της φαντασίας τους, ούτε μόνο θέμα αυτοϋποβολής. Σήμερα οι ειδικοί συμφωνούν στο γεγονός ότι οι αρνητικές προσδοκίες δημιουργούν μια πραγματική επίδραση στον ανθρώπινο οργανισμό.
Μια μελέτη που έγινε χορηγώντας ένα ισχυρό παυσίπονο το remifentanil σε τρεις ομάδες εθελοντών, στόχο είχε να καταγράψουν τις αντιδράσεις τους, προκαλώντας τεχνητά σε όλους το ίδιο ερέθισμα του πόνου. Στην πρώτη ομάδα που πίστευε στη δράση του φαρμάκου, είχε ιδιαίτερα ισχυρή παυσίπονη δράση, στην δεύτερη ομάδα που δεν πίστευε στη δράση του φαρμάκου βίωναν ένα επώδυνο ερέθισμα. Στην τρίτη ομάδα ήταν εκείνοι που είχαν τις αρνητικές προσδοκίες σχετικά με τη δράση του φαρμάκου ήταν αυτοί που βίωναν έντονα το επώδυνο ερέθισμα.
Μελέτες έχουν δείξει ότι οι αρνητικές προσδοκίες του ανθρώπου, προκαλούν ενίσχυση του ερεθίσματος του πόνου, που οφείλεται σε μεταβολή του μεταβολισμού των νευρορμονών. Για παράδειγμα δημιουργείται μία μείωση της συγκέντρωσης των οπιοειδών, που είναι οι ορμόνες που φυσιολογικά μειώνουν την αίσθηση του πόνου. Επίσης και το ντοπαμινεργικό σύστημα συμμετέχει, που κατ’ εξοχήν λειτουργεί ως ανταμοιβή στα θετικά βιώματα και που στο «nocebo effect» υπολειτουργεί.
Παρατηρείται επίσης μία αύξηση της χολοκυστοκινίνης στον εγκέφαλο, που ως νευροδιαβιβαστής αναστέλλει τη δράση των παυσίπονων οπιοειδών. Έτσι όταν μάς κυριεύει το άγχος και η νεύρωση, τότε βιώνουμε την αίσθηση του πόνου πιο έντονα.
Πως μπορούν να βοηθηθούν οι άνθρωποι που είναι επιρρεπείς στο «nocebo effect»; Σίγουρα μία σαφή και ξεκάθαρη επικοινωνία από την πλευρά των γιατρών είναι καθοριστική. Οι λέξεις που με μεγάλη προσοχή λέγονται, έχουν μια καθοριστική επίδραση στις προσδοκίες του κάθε ασθενή. Είναι εξίσου σημαντικό οι γιατροί να ζητάνε από τους ασθενείς να περιγράφουν με σαφήνεια την εμπειρία τους με τη συγκεκριμένη φαρμακοθεραπεία και να εκφράζουν τις όποιες προσδοκίες και επιφυλάξεις τους. Με αυτό τον τρόπο καλλιεργείται η αίσθηση της ασφάλειας στον ασθενή και ότι όλα είναι υπό έλεγχο.
Έτσι όταν οι ιατροί επιτρέπουν στους ασθενείς τους να συμμετέχουν ενεργά στην όποια απόφαση για τη θεραπεία τους, ευνοείται μια συμπεριφορά ανοίγματος και εμπιστοσύνης από την πλευρά τους.
Χρειάζεται μεγάλη ευαισθησία, κατανόηση και ειλικρίνεια από την πλευρά των ιατρών για να αντιμετωπίσουν με αποτελεσματικότητα τους φόβους, τις επιφυλάξεις και τις όποιες αντιρρήσεις των ασθενών τους. Με αυτόν τον τρόπο ο ασθενής έχει την αίσθηση ότι είναι κύριος του εαυτού του για το θέμα που τον ταλαιπωρεί και έχει αποδειχθεί στην πράξη ότι έχουν πάντα πολύ καλή πρόγνωση.
Σε αντίθετη περίπτωση, πολύ συχνά η πρόγνωση δεν είναι ιδιαίτερα καλή, λόγω της ανάπτυξης του «nocebo effect» γεγονός που ταλαιπωρεί τον ασθενή, τον ιατρό και θέτει υπό αμφισβήτηση τη θεραπευτική τους σχέση.
Εκ των γεγονότων είναι πολύ σημαντικό να δοθεί ο αναγκαίος χρόνος στον κάθε ξεχωριστό ασθενή ώστε να εδραιωθεί μία σταθερή θεραπευτική σχέση εμπιστοσύνης.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος - Ψυχοθεραπευτής