Είναι σημαντικό να έχουμε μία σαφή επίγνωση του ορισμού της υπομονής. Είναι όντως η αρετή μία «δύναμη» ή μήπως δηλώνει «αδυναμία» όταν κάποιος υπομένει; Στο λεξικό ορίζεται: Ως η ψυχική δύναμη με την οποία ανέχεται, ή περιμένει κανείς κάτι, χωρίς να δυσανασχετεί ή να βιάζεται. Ο υπομένων υποφέρει καρτερικά και αδιαμαρτύρητα.
Η υπομονή συμβάλει στο να αποδεχτούμε την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητά μας, δίχως μνησικακία, διατηρώντας την ελπίδα και την ικανότητα να περιμένουμε καλύτερους καιρούς, χωρίς ανησυχία και βιασύνη. Είναι γνωστή η έκφραση «η Αγία υπομονή».
Οι στωικοί φιλόσοφοι, όπως ο Μάρκος Αυρήλιος και ο Σενέκας, θεωρούσαν την υπομονή ως μία από τις 4 βασικές ανθρώπινες αρετές. Οι άλλες ήταν η δικαιοσύνη, η εγκράτεια και η σοφία και δεν μπορούσε κανείς να τις καλλιεργήσει δίχως μίας δόσης υπομονής. Με τον Χριστιανισμό η υπομονή απέκτησε μία άλλη έννοια, δηλαδή να περιμένω τον Θεό ελπίζοντας σ΄ αυτόν, υπομένοντας τις όποιες δυσκολίες μας φέρνει η ζωή και είναι ο μοναδικός δρόμος για να φτάσουμε στην ευτυχία και να γίνουμε πιο δυνατοί.
Η υπομονή είναι αναγκαία συνθήκη για τη δημιουργικότητα. Χωρίς την υπομονή δεν θα υπήρχε μία άλλη αρετή που είναι η επιμονή.
Με την υπομονή μαθαίνουμε να περιμένουμε και συνειδητά αποφασίζουμε να αρνηθούμε μία προσωρινή ικανοποίηση, για ένα αποτέλεσμα μακρινό, αλλά πολύ σημαντικό για μας. Έτσι εκπαιδευόμαστε στην ικανότητα της επιμονής και που μας βοηθά να αγνοήσουμε τους όποιους πειρασμούς και να έχουμε διάσπαση της προσοχής μας.
Θέλω να κάνω μία αναφορά στο Marshmallow test, που είναι ένα πείραμα που έγινε στο Stanford University, όπου η αναβολή της ικανοποίησης στο σήμερα καθορίζει την επιτυχία του αύριο. Ασφαλώς και η ικανοποίηση είναι ένας κρίσιμος παράγοντας για την επιτυχία και την ευημερία στη ζωή μας, αλλά η εκπαίδευση του αυτοελέγχου και της αναβολής της ικανοποίησης από την παιδική ηλικία, επηρεάζει καθοριστικά την ενήλικη ζωή. Έτσι θα αναπτυχθούν δεξιότητες που θα βοηθήσουν να πετυχαίνονται οι όποιοι στόχοι και να διαχειρίζονται οι απογοητεύσεις.
Υπάρχουν όμως και άτομα ανίκανα να καθυστερήσουν την ικανοποίηση ή την ευχαρίστηση και που τους χαρακτηρίζει η παρορμητικότητα. Συχνά το συναντάμε στα άτομα που είναι επιρρεπή στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών.
Η ανυπομονησία είναι αποτέλεσμα δύο μηχανισμών. Αφ’ ενός η ανικανότητα στο να εμποδιστεί μία απερίσκεπτη δράση και αφ’ ετέρου η έλλειψη εκτίμησης των συνεπειών. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο αυτές οι διαδικασίες ακολουθούν διαφορετικές νευρωνικές διαδρομές. Μελέτες έχουν δείξει ότι η ικανότητά μας στο να περιμένουμε με υπομονή την ανταμοιβή, οφείλεται κυρίως στη δράση της σεροτονίνης. Οι ανυπόμονοι άνθρωποι εκκρίνουν λιγότερη από τον μέσο όρο των ανθρώπων.
Η ανυπομονησία εξαρτάται και από τον τρόπο σκέψης που έχει αναπτύξει κάποιος. Υπάρχουν αυτοί οι οποίοι επεξεργάζονται πριν από κάθε επιλογή τους, το κόστος και το όφελος και οι άλλοι που όλες τις πληροφορίες τις βλέπουν σαν σύνολο έχοντας μία σφαιρική εικόνα πριν κάνουν την όποια επιλογή τους. Αυτοί που εστιάζουν κυρίως στη σύγκριση κόστους - οφέλους, είναι και οι πιο υπομονετικοί.
Αλλά γιατί είναι τόσο δύσκολο να έχει κανείς υπομονή; γιατί απλώς υπάρχει ένα κόστος που λέγεται αναμονή.
Η αναμονή μάς μπλοκάρει σε μία κατάσταση και αυτό μάς οδηγεί στο να αρνούμαστε να κάνουμε κάτι διαφορετικό από εκείνο που είχαμε ήδη στο μυαλό μας σε εκείνο το χρονικό διάστημα.
Η συνειδητή ανάπτυξη της απόσπασης της προσοχής μας είναι ένας τρόπος αποτελεσματικός για να αντιμετωπίσουμε τις καταστάσεις στις οποίες δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο από το να περιμένουμε.
Αυτό που μάς κοστίζει στην αναμονή, είναι το παράπονο και η αίσθηση, ότι μετανιώνω για την επιλογή μου. Όπως για παράδειγμα, μπορεί να έχω πάρει ένα πτυχίο, αλλά έχω μετανιώσει για τις ευκαιρίες εκτόνωσης και ευχαρίστησης που έχω χάσει. Όσο περνάνε τα χρόνια, τόσο μεγαλώνει αυτό το συναίσθημα.
Γι’ αυτό υπομονή σημαίνει ότι είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε το κόστος και τη θυσία στο τώρα, προκειμένου να βιώσουμε τα οφέλη αργότερα που μπορεί να είναι και χρόνια. Με ποιο τρόπο όμως τροφοδοτούμε τον εαυτόν μας για να αντέξουμε κάνοντας υπομονή; Σίγουρα με μικρές ευχάριστες στιγμές μέσα στην καθημερινότητά μας, που πρέπει να το έχουμε μέλημα να συμβαίνει.
Γεγονός είναι ότι μειώνεται η αξία του οφέλους, όσο αυξάνεται το χρονικό διάστημα που είναι αναγκαίο για να πετύχουμε τον στόχο μας.
Είναι δεδομένο ότι η ανυπομονησία αυξάνεται όσο η προοπτική της ανταμοιβής πλησιάζει. Αυτό είναι μία φυσική λειτουργία του εγκεφάλου.
Η έννοια «Είμαι παρών» δείχνει ότι η προσοχή μας είναι επικεντρωμένη στο εδώ και τώρα. Τα άτομα που έχουν ανεπτυγμένη την επιμονή, λαμβάνουν υπ’ όψη τους και το «Είμαι μέλλον» μέχρι κάποιου σημείου. Γι’ αυτό εκείνος που μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του ότι στο μέλλον θα πετύχει έναν στόχο, έχει ανεπτυγμένη περισσότερη υπομονή.
Τα άτομα που μπορούν να κάνουν αυτά τα νοητικά ταξίδια στον χρόνο, μπορούν να φανταστούν και τα συναισθήματα τους όταν θα έχουν επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα, όπως ένα πτυχίο, μία απώλεια βάρους, η επιθυμητή διακοπή του καπνίσματος. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει να υπάρχει αναπτυγμένη η αίσθηση της ελευθερίας, ώστε οι όποιες επιλογές να είναι συνειδητές και όχι γιατί «πρέπει».
Πώς όμως εκπαιδευόμαστε στην υπομονή;
Συνήθως λέγεται ότι εκπαιδεύτηκα σ’ αυτήν με πολύ προσωπικό κόστος. Το να εκπαιδευτούμε στην υπομονή είναι μια συνειδητή επιλογή που σε βάθος χρόνου μας γίνεται συνήθεια.
Κάποιες συμβουλές βοηθούν στην ανάπτυξή της:
1) Να περιμένουμε πάντα ότι κάτι μπορεί να πάει στραβά, καθ’ ότι το απρόβλεπτο είναι πάντα μπροστά μας. Έτσι εάν συμβεί θα είμαστε έτοιμοι ψυχολογικά.
2) Στο να διερωτηθούμε, εάν αφεθούμε στο συναίσθημα της αγανάκτησης να κυριαρχήσει, εάν αυτό βελτιώνει ή χειροτερεύει την πραγματικότητά μας.
3) Όταν έχουμε την αίσθηση ότι απομακρύνεται ο στόχος μας, παρ’ όλη την προσπάθειά μας, είναι σημαντικό να διερωτόμαστε στο πως μπορώ καλύτερα να διαχειριστώ αυτήν την κατάσταση και εάν είναι κάτι που μου διαφεύγει. Αυτό μάς βοηθά πολύ στο να αντέξουμε τη ματαίωση.
4) Να επεξεργαστούμε μια στρατηγική απόσπασης της προσοχής σε κατάσταση αναμονής μας, όπως το να ακούσουμε μουσική από το κινητό ή να μιλήσω με κάποιον διπλανό μας.
Στην πραγματικότητα η αίσθηση του χρόνου που τρέχει, είναι πολύ υποκειμενική αλλά και διαχειρίσημη. Η επικέντρωση της προσοχής μας σε κάτι, βοηθά στο να τρέξει ο χρόνος.
Έτσι σε καταστάσεις που μπορεί να βιώνουμε έντονη την αίσθηση της αναμονής και εξαντλείται η υπομονή μας, αυτό που βοηθά είναι να εστιάσουμε και να παρατηρήσουμε λεπτομέρειες του περιβάλλοντος που μάς περιβάλει, που κάτω από άλλες συνθήκες θα περνούσαν απαρατήρητες. Έτσι με αυτήν την επιλογή μας, απορροφάται ενέργεια και ο χρόνος αναμονής περνάει γρήγορα και γινόμαστε πιο υπομονετικοί.
Ολοκληρώνοντας αυτό το άρθρο, θέλω να επισημάνω ότι είναι στην κρίση του καθενός μας το πότε θα πρέπει να κάνει υπομονή, για ποιο λόγο, πόσο θα διαρκέσει και εάν αξίζει τον κόπο να υπομένει. Πάντως όποια και να είναι η επιλογή μας, το κόστος και το όφελος της είναι όλα δικά μας.
Σπύρος Μεταξάς Ψυχίατρος - Ψυχοθεραπευτής